نماز جماعت، برنامه ‏ای ‌اجتماعی است. خداوند متعال، یکی از ابعادِ دین اسلام، بعد اجتماعیِ آن است. پیامبر اکرم (صلی الله و علیه و آله)  اولین نماز را در مکه به جماعت برگزار کردند؛ همراهان پیامبر (صلی الله و علیه و آله)  حضرت امیر (علیه السلام)  و حضرت خدیجه (علیها سلام)  بودند. پیغمبر فرمود: دو تا از یکی بهتر است،  سه تا از دو تا بهتر است، چهار تا از سه تا بهتر است، پنج تا از چهار تا بهتر است؛ مسلمان‌ها! منسجم و متحد باشید.

پیامبر اکرم (صلی الله و علیه و آله)  هم‏چنین فرمودند: «مَنْ سَمِعَ النِّدَاءَ فَلَمْ يُجِبْهُ مِنْ غَيْرِ عِلَّةٍ فَلَا صَلَاةَ لَه»؛‏ هرکه صدای اذان را بشنود و بی‌دلیل پاسخ نگوید، او نماز نخوانده است. و نیز فرمود: همه، به‏ خصوص همسایه‌های مسجد باید در جماعت حاضر شوند.

نهج الفصاحة (مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلى الله عليه و آله)، ص: 165؛ اثنان خير من واحد و ثلاثة خير من اثنين و أربعة خير من ثلاثة فعليكم بالجماعة.

. بحارالانوار (چاپ بیروت)، ج 85، ص 98.

وسائل الشیعه، ج 3، ص 479.

شخصی به پیامبر (صلی الله و علیه و آله)  عرض کرد: من به همراه همسر و بچه‌هایم و چند تا کارگر در روستا زندگی می‏کنیم. دراین روستا، مسجد و اجتماعی نیست؛ البته خانم و بچه‌ها و آن چند تا کارگر به من اقتدا می‌کنند و نمازمان را به جماعت می‏خوانیم. پیامبر (صلی الله و علیه و آله)  آن شخص را تشویق کرد و فرمود: فرشته‌ها نیز به شما اقتدا می‌کنند. عرض کرد: گاهی بچه‌ها مشغول کاری هستند و فقط من و همسرم نماز را به جماعت می‌خوانیم. پیغمبر (صلی الله و علیه و آله)  دوباره او را تشویق کرد. عرض کرد: گاهی خانمِ من عذری دارد و من تنها نماز می‌خوانم. حضرت فرمود: چون دوست داری نماز را به جماعت بخوانی، آن وقت هم که تنها می‌خوانی، نمازِ تو در حکم نماز جماعت است.

مستدرک الوسائل، ج 6، ص 444.

دربارۀ ثواب نماز جماعت، در روایات آمده است: اگر در نماز جماعت یک نفر اقتدا کند، پاداش هر رکعت آن نماز 150 نماز است؛ دو نفر اقتداء کنند، پاداش هر رکعت 600 نماز است؛ سه نفر اقتدا کنند، 1200 نماز است؛ چهار نفر اقتدا کنند، پاداش هر رکعت 2400، پنج نفر 4800،  شش نفر 9600،  هفت نفر 19200، هشت نفر 36400، نُه نفر 72800 و اگر تعداد اقتدا کنندگان ده نفر و بیشتر شوند، ثواب یک رکعت آن نماز را کسی نمی‌تواند بنویسد؛ حتی اگر دریاها مرکب، جنگل‌ها قلم، آسمان‌ها کاغذ و جن و انس نویسنده شوند!

یکی از حسرت‏های روز قیامت غفلت از نماز جماعت و نرفتن به مسجد است. بسیاری از آثار نماز مانند: هم‏دلی، همکاری، هم‏زبانی، ‌هم فکری و... در نماز جماعت آشکار می‏شود. هنگامی که‌ باسواد، بی‌سواد،‌ مهندس،‌ پزشک، روحانی، کشاورز، کارگر، کودک، نوجوان، میان‏سال،‌ بزرگ‏سال، پیر، زن و مرد به مسجد بیایند و کنار هم بنشینند، آن‏گاه ‌احوال هم را می‌پرسند و با مشکلات هم آشنا می‌شوند. هر کدام از این افراد، مهارت و تخصصی دارند، که آن را صمیمانه در اختیار هم قرار می‌دهند؛ از این رو،‌ مشکلات جامعه به صورت خودجوش و داوطلبانه حل می‌شود. پس خواندنِ نماز در مسجد و به جماعت، از زیبایی‌های اسلام است.

از گلادستون(یکی از سیاستمداران برجسته انگلیسی)  نقل شده: تا مسلمان‌ها اذان و نماز جماعت را دارند، نمی‌توانیم آن‏ها را شکست بدهیم، چراکه آن‏ها از نظر اجتماعی با هم هم‏آهنگ و یک‏صدا هستند.

در روایات آمده: نماز جماعت شبیه کار فرشتگان است، چراکه فرشتگان با نظم و انسجام، خدا را تسبیح می‌گویند. از پیامبر گرامی اسلام (صلی الله و علیه و آله)  روایت شده:

«صَلاةُ الرَّجُل في جَماعَة خير مِن صَلاتِهِ في بَيْتِهِ اَربَعينَ سَنَةً قيلَ: يا رَسولَ اللهِ! صَلاةُ يَوم؟ فقال (صلی الله و علیه و آله) : صَلاةٌ واحدَةٌ»؛ (انسان نماز را به جماعت بخواند، بهتر از این است که چهل سال در خانه‏ اش فرادی بخواند. سؤال شد: منظورتان نمازهای یک روز است که از نمازهای چهل سال بهتر است؟ فرمود: نه، یک نماز).

ایشان در جایی دیگر فرمودند: اگر من نماز صبح را به جماعت بخوانم، خوش‏تر دارم از آن‏که شب تا صبح شب‏ زنده‏ داری کنم.

یکی از زیبایی‌های نماز جماعت این است که امام جماعت باید داناتر، پاک‏تر و متقی‏ تر از همه باشد. در واقع، امام جماعت به نمایندگی از نمازگزاران با خدای رحمان راز و نیاز می‌کند؛ از این روست که در رکعت اول و دوم نماز جماعت، مأمومان سکوت می‌کنند و امام جماعت به نمایندگی از آن‏ها سورۀ «حمد» و سوره‏ای دیگر را می‌خواند. در روایات آمده: «فقدموا افضلکم»؛1 بافضیلت‌ ترین فرد را امام جماعت قرار دهید. «فقدموا خیارکم»؛2 بهترینِ خودتان را امام جماعت قرار دهید.

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله و علیه و آله)  وقتی می‌خواستند وارد مدینه شوند، در روستای قبا مسجد ساختند. هنگامی که به مدینه وارد شدند، مسجدالنبی را ساختند و بعد هم، مسجد محلات و روستاها را ساختند. برای هر مسجدی، امام جماعت لازم بود که پیامبر اکرم (صلی الله و علیه و آله)  کسی که آگاهی‏اش به احکام و قرآن بیشتر، وقت‏ شناس‏تر، محبوب‏تر و زیباتر بود را برای این کار، منصوب می‏کردند. احادیثی که به دست ما رسیده، این شاخص‌ها را برای امام جماعت معرفی می‌کند: کسی که قرائتِ نمازش بهتر باشد، کسی که در هجرت پیش‏قدم باشد، کسی که دین‏شناس‏تر و در مراتب علمی برتر باشد، کسی که سنّ بالاتری دارد، کسی که زیباتر و خوش‏روتر باشد، و اگر در منزل نماز جماعت برگزار می‌شود، صاحب منزل مقدم است و اگر در جایی است که مرتباً کسی نماز می‌خواند، همان کسی که مرتب نماز می‌خواند، مقدم است.

اهمیت «عدالت» در بحث جماعت

در فقه شیعه، «عدالت» یکی از شروط امام جماعت است. بعضی اشکال می‏کنند که: چرا زودتر کسی جلو نمی‏ ایستد تا مأمومان معصل نشود؟! پاسخ اشکال مزبور این است که: علاوه بر این‏که باید امام جماعت قرائتِ نمازش صحیح باشد، مأمومان نیز عدالت او را تأیید کنند و او را شخص عادلی بدانند.

1. من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 377.

2. همان.

در فقه شیعه، «عدالت» یکی از شروط امام جماعت است. بعضی اشکال می‏کنند که: چرا زودتر کسی جلو نمی‏ ایستد تا مأمومان معصل نشود؟! پاسخ اشکال مزبور این است که: علاوه بر این‏که باید امام جماعت قرائتِ نمازش صحیح باشد، مأمومان نیز عدالت او را تأیید کنند و او را شخص عادلی بدانند.